Uzroci koji dovode do maligne transformacije ćelija i nastanka malignih tumora rezultat su interakcije faktora okoline i domaćina. Proces karcinogeneze u ćeiji počinje sa promjenama rasporeda baza u molekuli DNA i poremećaju aktivnosti gena odgovornih za rast i diferencijaciju ćelije. U fazi inicijacije dolazi do promjene aktivnosti genskog sistema. U toku sljedećih dioba ove promjene se potenciraju. Ovaj proces može biti zaustavljen ili nastavljen i prelazi u fazu promocije uz sudjelovanje mnogobrojnih faktora unutarnje i spoljne sredine. Nakon ovoga, kraći ili duži latentni period, različit za različite tumore, ali i faktore koji su doveli do konačne transformacije normalnih ćelija u tumorske.
Uzroci nastanka većine malignih tumora su nepoznati, međutim, poznato je da mnogobrojni faktori spoljašnje sredine – hemijski, fizički, biološki, te unutarnje – nasljedni, endogeni hormoni i dr. Više pd 200 hemijskih, fizičkih i infektivnih agensa poznati su kao dokazani ili mogući kancerogeni okoline.
Hemijski karcinogeni su organska i neorganska jedinjenja koja pokazuju selektivni afinitet prema određenim tkivima. Neki su normalno prisutni u životnoj sredini, dok su drugim izložene pojedine kategorije ljudi ( na pr. Hemijski kancerogeni radne sredine).
Duhan
Procjenju je se da u svijetu oko 1, 2 milijarde ljudi puši, a stotine miliona nepušača su izloženi duhanskom dimu. Glavni izvor duhanskog dima su cigarete, godišnje oko 5.5 triliona , tj oko 1000 cigareta na svakog stanovnika zemlje. Više od 15 biliona cigareta se puši dnevno. Dokazano je da je duhan jedan od glavnih faktora nastanka karcinoma pluća i grla. Devedeset procenata oboljenih od karcinoma pluća su pušači. Samo 10% nisu, i kod njih je nedavno otkriven gen koji je odgovoran za karcinom pluća kod nepšača. Glavni favorizirajući faktor je dužina pušenja i broj cigareta. Nakon prekida pušenja postepeno se smanjuje rizik od karcinoma. Rizik od karcinoma je svakao veći kod onih koji su prestali pušiti nego onih koji nikada nisu pušili. Pacivno pušenje, tj boravak i rad u prostorima gdje se puši nosi jednak rizik od karcinoma.
Pušenje je također rizični faktor za karcinom karcinom usana, usne duplje, ždrijela i grkljana, potom mokraćne bešike i bubrežne karlice. Za razvoj hepatocelularnog karcinoma neovisan je faktor od hepatitis B i C infekcije. Kancerogene sastojke duhanskog dima čine policiklični i heterociklični aromatski hidrokarbonati, nitrozoamini, aromatični amini, aldehidi, fenoli, različite organske komponente i metali. Štetni efekti pušenja utiču i na intrauterini razvoj ploda te na pojavu tumora kod djece roditelja pušača.
Alkohol
Kontinuirano konzumiranje većih količina žestokih pića uporedo sa pušenjem povećava rizik od nastanka raka usne duplje, ćdrijela, jednjaka, larinksa i jetre.
Hemijske supstance
Hemijske supstance kao izvor humanih malignoma dokazane su kod nekih rijetkih okupacionih grupa. Kancerogenost nekih hemijskih agensa dokazana je i u kesperimentalnim studijama na životinjama.
Stoga, većina karcinoma kod ljudi nije naprosto genetski predodređena posljedica starenja nego prije manifestacija individualne izloženosti (endogene i egzogene). Većina hemijskih kancerogena metabolički se aktiviraju preko citohrom 450 ili drugih encima.
| Ciljni organ | Agensi | Industrija | Tip tumora |
| Pluća | Duhan, arsen, azbestBenzopiren,eter,nikal,kobalt, Ugljena prašina | Aluminijum,Rudnik hematita, | Mikrocelulari, Nemikrocelularni, Adenokarcinom |
| Pleura | Azbest | Mesothelioma | |
| Usna duplja | Duhan, alkohol,nikal | Industrija duhana,obuće,namještaja | Squamocell.ca |
| Jednjak | Duhan, alkohol | Skvamocelularni ca | |
| Želudac | Slana, začinjena hrana | Industrija gume | Adenokarcinom |
| Kolon | Heterociklični amini,azbest | Adenokarcinom | |
| Jetra | Aflatoxin,alkohol,duhan,vinil | Hepatocell. CaHemangiosarcoma | |
| Bubreg | Duhan, fenacetin | Renal cell. | |
| Mokraćna bešika | Duhan,benzidin,fenacetin | Transitional cellCa | |
| Prostata | Kadmium | Adenoca | |
| Koža | Arsen, benzopirin, čađ,mineralna ulja | Squamocell.ca Baseocell.ca | |
| Koštana srž | Benzen, ciklosporini, citostatici, duhan | Leukemia, lymphoma |
Fizički faktori
Jonizirajuće zračenje pretstavlja najpoznatiji fizički faktor sa direktnim dokazima da povećava rizik od nastanka karcinoma. Karcinogeni učinak zračenja poznat je još od početka manipulacija sa ovim izvorima, ubrzo nakon otkrića x-zraka (Röntgen 1895) potom radioaktivnosti (Becquerel 1896 , Curie 1898).
Izloženost prironom zračenju (u nekim dijelovima svijeta više), prilikom eksplzija nuklearnog naoružanja i havarija na nuklearnim elektranama, potom korištenje zračenja u dijagnostičke i terapijske svrhe.
Jonizirajuće zračenje dovodi do jonizacije vodenog medija ćelije i nastanka reaktivnih spojeva-slobodnih radikala koji onda stupaju u različite hemijske procese dovodeći do dezaktivacije encima i drugih sdpojeva u ćeliji. Na ovaj nastaju oštećenja DNA, greške u procesu popravke šteta, mutacije.
Osjetljivost tkiva i latentni period
Iako teorijski zračenje može inducirati bilo koji tip kancera, neki organi i tkiva su više osjetljivi od srugih. Akutna i hronična mijeloična leukemija, akutna člimfatična leukemija vrlo su senzitivne na indukciju zračenjem, a od solidnih tumora tireoidna žlijezda, pluća, dojka, i mnoga druga tkiva. Latentni period (između izlaganja zračenju i pojave tumora) je kraći za leukemije nego za solidne tumora. Za leukemije to je period od 2 godine, sa najvećom mogućnošću 4 do 8 godina, dok je za solidne tumore 5 do 10 godina.
Naročitu opasnost pretstavlja kontaminacija dugoživećim radioaktivnim izotopima (akcidentalna) dospjelim u zrak, vodu i tlo, direktno ili indirektno kontaminacijom hrane (povrće, voće, meso, mlijeko).
Ultravioletna zračenja su glavni uzrok svih formi kožnih karcinoma, nemalnomskih – bazeocelularni kasrcinom (80%) i planocelularni (20%). Ovi karcinomi uglavnom se dovode u direktnu vezu sa sunčevim zračenjem, ali nisu smrtonosni. Maligni melanom je manje ovisan o totalnom izlaganju (akumuliranoj dozi) nego o akutnim opekotinama nakon sunčanja. Opekotine od sunčanja ponvljane 5 puta udvostručuju rizik od melanoma. Svakako faktori genetskih osobina doprinose razvoju melanoma.
Azbestoza: Profesionalna izloženost azbestu vezana je kod 50 do 80% svih pacijenata sa mezoteliomom pleure. Azbestna vlakna su citotoksična i genotoksičnas. Ona induciraju DNA oštećenja, hromozomske aberacije Stoga je ovo dovelo do zabrane korištenja azbesta u industriji izolatora.
Faktori dijete
Još su prije dvije decenije Doll i Peto spekulirali da 35% svih smrti od karcinoma u SAD mogu se prevenirati promjenama u dijeti.
Različita istraživanja, poput ekoloških, migracijskih, kontroliranih slučajevima (case control ) studija, kohortnih studija i randomiziranih kliničkih studija, pokazale su razlike u učestalosti pojedinih vrsta malignih tumora kod stanovništva sa određenim navikama u ishrani.
Najznačajniji uticaj dijete na rizik od kancera je kroz razmatranja tjelesne težine. Prekomjerna debljina i pomanjkanje fizičke aktivnosti smatra se jednim od glavnih rizičnih faktora za karcinom dojke u postmenopauzi, debelog crijeva, endometrija , pankreasa I mnogih drugih. Dobitak 10 kg više u postmenopauzi signifikantno povećava rizik od carcinoma dojke u žena koje nisu uzimale hormonalnu nadomjestnu terapiju. Suprotno, gubitak tjelesne težine smanjuje rizik od ovog kancera. Porast težine direktno je vezan sa povećanjem nivoa endogenih estrogena u postmenopauzalnih žena. Hrana bogata mastima životinjskog porijekla (zasićene masne kiseline) jedan je od glavnih rizičnih faktora dijete. Pored tjelesne težine, konzumiranje alkohola je jedan od dokazanih rizičnih faktora za karcinom. Životinjske masti I crveno meso dovode se u vezu sa rizikom za kolorektalni kancer I karcinom prostate, osobito za agresivnijim formama.
Za povrće i voće pretpostavljalo se da imaju glavnu zaštitnu ulogu u prevenciji kancera radi bogatstva u sadržaju antikancerogenih substance-antioksidansa, minerala, vlakana, vitamina, karotenida. Međutim, randomizirane studije su pokazale da je zaštitna uloga voća i povrća precijenjena.
Hrana bogata vlaknima uz fizičku aktivnost glavni su faktori koji doprinose redovnom pražnjenju stolice, pa se smatraju važnim protektivnim faktorom za karcinom debelog crijeva.
Protektivna uloga soje u nastanku carcinoma dojke analizirana je mnogim kliničkim studijama. Soja sadrži fitoestrogene koji se kompetitivno vezuju za estrogenske receptore u dojci zauzimajući mjesto endogenim estrogenima i na taj način vjerovatno smanjuju incidencu raka dojke u azijskih žena. Analiza 18 epidemioloških studija na preko 9.000 slučajeva karcinoma dojke, dala je slabu potporu zašztitnoj ulozi soje u ishrani odraslih žena u zapadnim razvijenim zemljama. Wu i saradnici pretpostavljaju da je soja u ishrani u djetinjstvu relevantnija za prevenciju raka dojke.
Obećavajuća istraživanja o uticaju dijete na incidencu kancera su posebno ona koja se odnose na vitamin D, mlijeko, efekat dijete u ranom priodu života.
U svakom slučaju redovna fizička aktivnost, izbjegavanje prekomjerne težine, alkohola, povrće i voće u ishrani, hrana bogata vlaknima, mogu se preporučiti kao mjere u prevenciji rizka za karcinom dojke i endometrija, kolorektalni i karcinom jednjaka, pankreasa, bubrega.
Virusi
Odavno je dokazano da su hronične virusne infekcije uzroci nekih malignih tumora. Virusi posjeduju oncogene ili se ugrađuju u genom ćelije domaćina dovoderći do transformacije ćelija u maligne. Latentni period od infekcije do nastanka malignoma je obično dug, 20 i više godina. Malignoj transformaciji ćelije doprinose i drugi karcinogeni koji pospješuju ovaj proces virusne onkogeneze.
Retrovirusi, među njima Humani T limfotropni virus tip 1 (HTLV-1) i tip 2 povezan je sa razvojem malignog limfoma i T-limfocitne leukemije.
Virus humane imunodeficijencije, HIV-1 i HIV-2 dovodi do sindroma stečene imunodeficijencije – AIDS što može doprinijeti razvoju mnogih malignih tumora.
Hronična infekcija jetre sa Hepatitis B i Hepatitis C virursima pretstavlja glavni faktor u nastanku hepatocelularnog karcinoma. Tako je učestalost od ovog karcinoma najveća u azijskim zemljama gdje je infekcija ovim virusom veoma česta.
Humani papiloma virusi (HPV), njih oko 140 poznatih sojeva, od kojih su najčešći tipvi 6, 11, 16, 18, uzročnik karcinoma grlića materice u preko 90% slučajeva. Do transformacije ćelija sluznice cerviksa dolazi nakon dugotrajnih, ponavljanih infekcija, kada je DNA virusa ugradi u genski sistem ćelije.
Epstein-Barr virus uzročnik je Burkitt-ova limfoma, herpes virusi Kapošijevog sarkoma, čestog malignoma u afričkim i azijskim zemljama.
Hronične infekcije
Hronični upalni procesi izazvani nekim bakterijama i protozoama dovode do nastanka nekih tumora. Tako na pr Helicobacter pylori uzročnik je hroničnih upalnih procesa i raka želuca. Zagađenost voda azijskih i afričkih zemalja sa parazitom Shistosoma hematofobium izaziva hronične upale i rak mokraćne bešike, žučnih vodova.
Profesionalna oboljenja
Odavno je poznato da su neki tumori češći kod ljudi koji su profesionalno izloženi različitim toksičnim tvarima u proizvodnji i primjeni boja i alkova, preradi nafte i derivata, industri guma, azbesta, pesticida, duhana itd.
Be the first to comment